सौष्ठवात स्त्रीशक्तीचा ठसा...

पिळदार शरीर आणि व्यायामशाळेत गाळलेला घाम, ही सारी लक्षणे सांगितली की, सुदृढ देहाचा शरीरसौष्ठव निर्मितीसाठी मेहनत घेत असलेला पुरुष नजरेसमोर उभा राहतो. एकेकाळी पुरुषांसाठीच असलेल्या या शरीरसौष्ठव स्पर्धांमध्ये आता स्त्रियांनीदेखील यश मिळवले आहे. त्यानिमित्ताने या क्षेत्रातील काही भारतीय महिला शरीरसौष्ठवपटूंचा परिचय करून देणारा हा लेख...


बॉडीबिल्डिंग अर्थात शरीरसौष्ठव म्हणजे विशिष्ट व्यायाम आणि आहाराद्वारे स्नायूंची वाढ करणे आणि शरीरयष्टी आकर्षक करणे. बॉडीबिल्डिंग, शरीरसौष्ठव हा क्रीडाप्रकार म्हणूनही ओळखला जातो. शतकानुशतके प्रचलित असलेला हा प्रकार प्रामुख्याने पुरुषांसाठी असल्याचे मानले जाई मात्र, आता महिलांनीसुद्धा यात प्रवेश केला आहे. जिम्नॅस्टिक, जलतरण, भारोत्तोलन, मल्लविद्या अशा ज्या ज्या क्रीडाप्रकारांत पुरुष सहभाग घेतात; त्या प्रत्येक क्रीडाप्रकारांत महिलादेखील सहभागी होताना दिसतात. अनेक क्रीडाप्रकारात स्त्री-पुरुष समानतेचा आग्रहही धरला जातो. अशा अनेक क्रीडाप्रकारांनी ऑलिम्पिकमध्ये प्रवेश मिळवला आहे. असे जरी असले, तरी सध्या शरीरसौष्ठव हा क्रीडाप्रकार ऑलिम्पिकमध्ये अधिकृतपणे खेळला जात नाही. मग तो शरीरसौष्ठव हा क्रीडाप्रकार पुरुषांचा असो अथवा महिलांचा.शरीरसौष्ठव संघटना ऑलिम्पिकमध्ये एक प्रदर्शनीय खेळ म्हणून मान्यता मिळवण्याचा प्रयत्न करत आहे. जर प्रदर्शनीय खेळ म्हणून मान्यता मिळाली, तर भविष्यात शरीरसौष्ठव खेळाची स्पर्धा ऑलिम्पिकमध्ये खेळवण्याची शक्यता आहे. जर शरीरसौष्ठव ऑलिम्पिकमध्ये समाविष्ट झाले, तर खेळाडूंना अधिक प्रसिद्धी, मान्यता आणि संधीही मिळतील.

भारतातही शरीरसौष्ठव खेळाला प्रोत्साहन दिले जात आहे आणि भारताचे अनेक खेळाडू आंतरराष्ट्रीय स्तरावर यश मिळवत आहेत. बॉडीबिल्डिंग, शरीरसौष्ठव हा क्रीडाप्रकार पुरुषांसाठी शतकानुशतके प्रचलित आहे. त्यांच्या प्रदर्शनाबाबतीत शक्यतो वादविवाद आढळून येत नाही. तथापि, महिलांचे शरीरसौष्ठव स्पर्धा कायमच वादाच्या भोवर्‍यात आडकतात. रामायण, महाभारतातील महिला पात्रे जरी शारीरिकदृष्ट्या बॉडीबिल्डर नसली, तरी त्यांची मानसिक आणि भावनिक ताकद खूपच मोठी होती. तथापि, पुरुष पात्रे बॉडीबिल्डर असल्याचे आपण रामायण आणि महाभारतातही पाहिले आहे.

महिला बॉडीबिल्डिंग हा एक खेळ म्हणून अलिकडे उदयास आला. साधारणतः 1970पासून महिला बॉडीबिल्डिंग एक खेळ म्हणून खेळला जात असून, अनेक महिला त्यात लक्षणीय कामगिरीही करत आहेत. या खेळामध्ये महिला स्नायू तयार करण्यासाठी आणि त्यांची ताकद वाढवण्यासाठी प्रशिक्षण घेत, स्पर्धेत सहभाग घेतात. महिला बॉडीबिल्डिंगमध्ये विविध विभाग असतात जसे की, बिकिनी, फिगर, वुमन फिजिक आणि महिला बॉडीबिल्डिंग. भारतातही अनेक महिला बॉडीबिल्डर उदयास येत आहेत, ज्यांनी राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर यश मिळवले आहे.

भारतीय शरीरसौष्ठवमध्ये महिलांनी सहभाग घ्यावा की नाही, याबाबत दोन मतप्रवाह आहेत. आजकाल स्त्री-पुरुष दोघेही व्यायामशाळेत जातात. आपले वजन नियंत्रणात ठेवण्यासाठी व्यायामाचा अवलंब केला जातो. त्या व्यायाम प्रकारात विविध वजनांचा वापरही करतात. नियमित व्यायामाने स्नायूंची वाढ होते आणि शरीराला योग्य आकारही मिळतो. शरीरसौष्ठवासाठी विविध स्नायूगटांची बळकटी वाढवणारे व्यायाम करणे आवश्यक आहे. यामध्ये डम्बेल, बारबेल, मशीनचा वापर करणे; तसेच पुल-अप्स, पुश-अप्स, स्क्वॅट्स आणि लंजेस यांसारख्या कंपाऊंड व्यायामांचाही समावेश होतो. व्यायामशाळेत जाऊन वजन उचलणे, विविध व्यायाम प्रकार करणे आणि योग्य आहार घेणे, हे शरीरसौष्ठवासाठी महत्त्वाचे आहे.

आजकाल नवरा-बायको जोडीने व्यायामशाळेत जातात, तर अनेकदा अविवाहित जोडपी व्यायामशाळेत सहवासाने विवाहबद्धही होतात. त्यातील पत्नी व्यायामापाठोपाठ शरीरसौष्ठवाचे प्रशिक्षण घेऊ लागते. अनेकदा पतीच तिचा प्रशिक्षक होतो. पत्नीला प्रोत्साहन देण्यासाठी पती घरच्यांचे मतपरिवर्तन करतो आणि त्यांचा संसार राजाराणीचा असेल तर काम सोपेच होते. अन्यथा त्या दोघांना घरच्यांचा पाठिंबा मिळवण्यास कष्ट पडतात. लग्नानंतर त्यांना अपत्य झाले, तर बाळासकट शरीरसौष्ठवाकडे लक्ष देता आले तर ठिक; अन्यथा त्यातील महिलेला आपल्या शरीरसौष्ठवावर पाणी सोडावे लागते. आपल्या कुटुंबव्यवस्थेत आणि अन्य देशांच्या कुटुंबव्यवस्थेत असणारा फरक, या क्रीडाप्रकारात ठळकपणे जाणवतो. संस्कृती जपणार्‍या भारतीय महिला क्रीडाक्षेत्रात भाग्यवान मानल्या पाहिजेत.

माया राठोड यांची तीपेडी व्यक्तिरेखा भारतीयांना अभिमान वाटावा अशीच. जीवनाच्या तीन वेगवेगळ्या पैलूंमध्ये त्यांची व्यक्तिरेखा मांडता येते; एक स्त्रीरोगतज्ज्ञ, दोन मुलांची आई आणि शरीरसौष्ठव विजेती. त्यांच्या घरच्यांची नापसंती असूनही, माया अजूनही त्यांच्या खेळाच्या आवडीवर टिकून राहिल्या. ‘जर तू शरीरसौष्ठव वगैरे क्रीडाप्रकारात अडकलीस, तर कोणीही तुझ्याशी लग्न करणार नाही.’ असा दबाव त्यांच्यावर होता. त्या ‘भरतनाट्यम’चे वर्ग सोडून ‘तायक्वांदो’ प्रशिक्षणाला जायच्या आणि नंतर संपूर्ण संध्याकाळ क्रिकेट खेळायच्या. ‘तू एक मुलगी आहेस, तू अधिक सन्माननीय व्यवसाय करायला हवा,’ असे त्यांचे वडील म्हणायचे. पण, माया राठोड यांनी कधीही हार मानली नाही, बाकीचा इतिहास आपल्या समोर आहेच. अमेरिकन-युरोपियन महिला आधीपासूनच बोल्ड मानल्या जातात. त्यातील पहिला शरीरसौष्ठव विजेतेपदाचा मानही अमेरिकन महिलेलाच जातो. आजकाल भारतातील महिला शरीरसौष्ठव या क्रीडाप्रकारात बर्‍याच आघाडीवर आहेत.

अफगाणिस्तानात तर सरकारी बंदी असल्याने महिलांचे शरीरसौष्ठव निषिद्धच आहे. तर इराणमध्ये दि. 18 जानेवारी 2017 रोजी एका इराणी महिला बॉडीबिल्डरला समाजमाध्यमांवर ‘स्लीव्हलेस फ्लेक्सिंग’ करतानाची सेल्फी पोस्ट केल्यानंतर, नग्नतेसाठी अटक करण्यात आली. या संदर्भात न्यूड म्हणजे डोक्यावर स्कार्फ न घालणार्‍या किंवा हात आणि पाय यांसारखे शरीराचे अवयव झाकणार्‍या महिला होय. महिलांनी त्यांचे शरीर किती थरापर्यंत, कोणत्या प्रेक्षकापुढे आणि कोणत्या कारणास्तव दर्शनीय असावे, याचे काही अघोषित नियम आहेत.

मध्य प्रदेशच्या कार्यक्रमात हनुमानाच्या प्रतिमेसमोर महिला बॉडीबिल्डर्सनी पोज दिल्यानंतर, मार्च 2023 मध्ये वाद निर्माण झाल्याची एक बातमी अनेकांना आठवत असेल. तेव्हा मध्य प्रदेश काँग्रेसचे तत्कालीन अध्यक्ष कमलनाथ यांनी पक्ष कार्यकर्त्यांना होलिकादहन करण्यापूर्वी, ‘हनुमान चालिसा’ वाचण्यास सांगितले होते. त्या घटनेत भारतीय जनता पक्षाने आयोजित केलेल्या एका कार्यक्रमात भगवान हनुमानाचा ‘अपमान’ करण्यात आला आहे, असा काँग्रेसचा आरोप होेता. दि. 4 आणि दि. 5 मार्च रोजी रतलाम येथे झालेल्या 13व्या ‘मिस्टर ज्युनियर बॉडीबिल्डिंग’ स्पर्धेच्या ठिकाणी, महिला बॉडीबिल्डर्सनी हनुमानाच्या प्रतिमेसमोर पोज दिल्यानेही वाद निर्माण झाला. त्यानंतर स्थानिक काँग्रेस नेत्यांनी स्थळाच्या शुद्धीकरणासाठी गंगाजल शिंपडले आणि त्यांनी हनुमान चालिसादेखील वाचली. होलिकादहनाच्या वेळी सर्व वाईट गोष्टी जाळून राख करणे, ही सनातन धर्माची परंपरा आहे असे कमलनाथ म्हणाले. काँग्रेसने त्या कार्येक्रमाद्वारे भाजपवर अश्लीलता दाखवल्याचा आरोप केला होता. त्याच्या उत्तरादाखल भाजपने म्हटले होते की, ”काँग्रेसवाले महिलांना कुस्ती, जिम्नॅस्टिक्स किंवा स्पर्धेत पोहताना पाहू शकत नाहीत. कारण, हे पाहून त्यांच्यातील सैतान जागृत होतो. ते खेळाच्या मैदानावर महिलांकडे घाणेरड्या नजरेने पाहतात. त्यांना लाज वाटत नाही का?”

अरुणाचल प्रदेश, आसाम, मणिपूर, मेघालय, मिझोराम, नागालॅण्ड, त्रिपुरा आणि सिक्कीम अशा ईशान्य भारतातील आठ राज्यांच्या समूहाला, आपण ‘अष्टलक्ष्मी’ या नावाने ओळखतो. ही अष्टलक्ष्मीची स्थाने आपली अनोखी संस्कृती, लोककला, उत्सव, कला आणि क्रीडा यांची वैशिष्ट्ये दर्शवतात. निसर्गदत्त प्राकृतिक सुंदरता आणि सौष्ठवासाठी ही स्थाने ओळखली जातात. यामध्ये अरुणाचल प्रदेशाची क्रीडा संस्कृती अनेक खेळांत वाखाणण्यासारखीच. पण, आता प्राकृतिक सौष्ठवासाठी प्रसिद्ध असलेल्या अरुणाचलची महिला खेळाडू, आता शरीरसौष्ठवातही नावारूपाला आली आहे. भूतानमधील थिंपू येथे झालेल्या 15व्या ‘दक्षिण आशियाई शरीरसौष्ठव’ आणि ‘शरीरसौष्ठव क्रीडा अजिंक्यपद 2025’मध्ये, भारताच्या याजिक हिलांगने सुवर्णपदक जिंकले. 155 सेमी उंचीपर्यंतच्या ‘महिला मॉडेल फिजिक स्पर्धे’त तिने पहिले स्थान पटकावले. याजिक अरुणाचल प्रदेशची आहे आणि ती आंतरराष्ट्रीय स्पर्धेत सुवर्णपदक जिंकणारी राज्यातील पहिली महिला ’फिजिक स्पोर्ट्स खेळाडू’ ठरली. ‘साऊथ एशियन बॉडीबिल्डिंग अ‍ॅण्ड फिजिक स्पोर्ट्स फेडरेशन’ने आयोजित केलेल्या या पाच दिवसांच्या अजिंक्यपद स्पर्धेचा नुकताच समारोप झाला. या स्पर्धेत अनेक दक्षिण आशियाई देशांनी सहभाग घेतला होता आणि जागतिक ‘बॉडीबिल्डिंग अ‍ॅण्ड फिजिक स्पोर्ट्स फेडरेशन’द्वारेदेखील याला मान्यता मिळाली आहे.

आंतरराष्ट्रीय स्पर्धेत सुवर्णपदक पटकावणार्‍या याजिक हिलांग हिचे सर्वत्र कौतुक होत आहे. अरुणाचलचे मुख्यमंत्री पेमा खांडू त्याचप्रमाणे संसदीय कामकाजमंत्री आणि अल्पसंख्याक व्यवहारमंत्री खासदार किरेन रिजिजू यांनीही त्यांच्या समाजमाध्यमावरील संदेशात, “भूतानमधील थिंपू येथे झालेल्या 15व्या दक्षिण आशियाई शरीरसौष्ठव आणि शारीरिक क्रीडा अजिंक्यपद स्पर्धेत, भारताच्या मिस हिलांग याजिकने एक सुवर्ण आणि एक रौप्यपदक जिंकल्याने मला आनंद झाला. हिलांग याजिक ही अरुणाचल प्रदेशची आहे, जिने हा इतिहास रचला. हिलांग याजिकचे हार्दिक अभिनंदन!” असे म्हटले आहे. अरुणाचलच्या लोकांबरोबर अनेक क्रीडाप्रेमींनीही हिलांग याजिकचे कौतुक केले. ‘अरुणाचल बॉडीबिल्डिंग असोसिएशन’चे अध्यक्ष नबाम टूना यांनीही, याजिकच्या ऐतिहासिक यशाचे कौतुक केले. ही केवळ वैयक्तिक कामगिरी नाही, तर जागतिक व्यासपीठावर भारत आणि अरुणाचल प्रदेशचे अभिमानास्पद प्रतिनिधित्व आहे. हिलांगचे यश खरोखरच ऐतिहासिक आहे.

हिलांग याजिकचे नाव जसे आता सुप्रसिद्ध झाले आहे, त्याच शरीरसौष्ठव आणि शारीरिक क्रीडा प्रकारातले एक नाव मार्च 2025 साली वादग्रस्त ठरले होते. कर्नाटकची चित्रा पुरुषोत्तम एक फिटनेस ट्रेनर आणि बॉडीबिल्डर, तिच्या अनोख्या ब्राईडल लूकने इंटरनेटवर धुमाकूळ घातला होता. पारंपरिक कांजीवरम साडी परिधान करून तिने, तिच्या लग्नाच्या दिवशी आत्मविश्वासाने तिच्या सुस्पष्ट स्नायूंचे प्रदर्शन केले. त्यात ताकद आणि सौंदर्याचे मिश्रण होते. तिचा लग्नाचा व्हिडिओही व्हायरल झाला होता. 34 दशलक्षांहून अधिक त्याला व्ह्यूजही मिळाले आणि संमिश्र प्रतिक्रियाही आल्या. अनेकांनी तिच्या फिटनेस आणि बॉडी पॉझिटिव्हिटीबद्दलच्या समर्पणाचे कौतुक केले, तर काहींनी विनोद आणि उपहासाने प्रतिसाद दिला. एकाने तर तिला तिच्या ब्राईडल ज्वेलरीसह तिचे बॉडीबिल्डिंग पदक घालण्याचा सल्लाही दिला. लोकप्रिय बॉडीबिल्डिंग इन्फ्लुएन्सर तरुण गिलने या व्हिडिओची एक छोटीशी झलक सार्वजनिक केली होती, ज्याला ‘पुरा ससुराल डरा हुआ हैं।’ असे कॅप्शन दिले होते.

तसे म्हटले, तर शरीरसौष्ठव क्षेत्रात आपले करिअर करणारी देशासाठी पदक मिळवून देणारी अष्टलक्ष्मींतील एक लक्ष्मी वाहवा मिळवते, तर भर लग्नमंडपात कांजीवरम साडी परिधान करणारी नववधू जिलाही आपण लक्ष्मीच संबोधतो, तसेच वैद्यकीय व्यवसाय, संसार यांतील माया कमी होऊ न देता, शरीरसौष्ठव स्पर्धेत विजेतेपद मिळवून नावलौकिक मिळवणारी एक माताही लक्ष्मी स्वरूपच आहे. लक्ष्मीची एकाच क्रीडाप्रकारात वेगवेगळी रूपे दर्शवणारी एक भारतीय नारी आज आपण बघत आहोत. भारतीय स्त्रीकडे समाजाने बघण्याचा दृष्टिकोन काय आणि कसा असावा, हे आपल्या सुसंस्कृत समाजाने जसे ठरवायचे आहे, तसेच त्याची जबाबदारी राष्ट्रीय, आंतरराष्ट्रीय संघटनांवरदेखील आहे.

श्रीपाद पेंडसे